EMNN #12: Książę i szewc

J. Locke: Essay Concerning Human Understanding, 1690.

Chyba najwcześniejszym powszechnie znanym eksperymentem myślowym w kategorii „tożsamość osobowa” jest historia o wędrującej duszy księcia z „Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego” Locke'a:

Jeśli dusza księcia, zawierająca w sobie świadomość przeszłego życia księcia, wstąpi do ciała szewca, podczas gdy dusza szewca je opuści, wszyscy przekonają się, że będzie on tą samą osobą co książę, odpowiedzialną tylko za czyny księcia. Kto jednak może powiedzieć, że będzie to ten sam człowiek? (II 27, tłumaczenie moje)

Locke chce powiedzieć, że umysł księcia plus ciało szewca to książę w ciele szewca, a nie szewc z umysłem księcia. Mimo że ciało księcia jest nieobecne, nadal mamy do czynienia z osobą księcia. A zatem bycie tą samą osobą nie wymaga bycia tym samym ciałem czy biologicznym organizmem (przy czym bycie tym samym człowiekiem to już według Locke'a inna historia, bo człowiek składa się z umysłu i ciała).

Pytanie „Co decyduje o byciu tą samą osobą?” trapiło Locke'a głównie ze względów religijnych: jako pobożny chrześcijanin Locke próbował zrozumieć nauczanie o wskrzeszeniu umarłych – niezbyt chyba dzisiaj popularną, ale jednak centralną doktrynę chrześcijaństwa (nie tylko zresztą chrześcijaństwa, judaizmu i islamu również). Jak te wszystkie trupy mają niby naraz wyjść z ziemi, by Bóg mógł je osądzić? Jak zrekonstruować kogoś, kto rozłożył się tysiące lat temu? Jak ma to być fizycznie możliwe? (Na marginesie: Tomasza z Akwinu podobne rozważania doprowadziły do wymyślenia bardzo zabawnego eksperymentu myślowego o kanibalu, którego ciało składa się wyłącznie z ciał zjedzonych przez niego ludzi, przez co nie wiadomo, co z nim zrobić w Dniu Sądu.) A może nie będą to musiały być – kombinował najwyraźniej Locke – te same ciała, może da się być tą samą osobą w zupełnie innym ciele, np. wyczarowanym przez Boga specjalnie na okazję Sądu? Scenariusz z szewcem/księciem ma sugerować, że taka opcja jest metafizycznie możliwa.

Orfeo Orfei, Il ciabattino politico, 1873

Nie wszystkim się ten eksperyment podoba. Np. współczesny filozof Roy A. Sorensen w swojej książce o eksperymentach myślowych pisze:

Locke chciał wykazać, że to psychologiczne, a nie fizyczne cechy osoby są kluczowe, jeśli chodzi o jej tożsamość. Ponieważ w realnym świecie cechy psychologiczne i fizyczne są ze sobą ściśle skorelowane, Locke rozdziela je wyobrażając sobie scenariusz z księciem i szewcem: pewnego ranka osoba z ciałem księcia budzi się ze wspomnieniami szewca, a osoba z ciałem szewca budzi się ze wspomnieniami księcia. Każda z nich pamięta przeszłość związaną z tym drugim ciałem. Większość ludzi powie, że książę i szewc zamienili się na ciała. Wniosek ten ma wspierać stanowisko Locke'a, według którego tożsamość osobowa jest kwestią psychologicznej kontynuacji. Krytycy zauważają jednak, że można pamiętać tylko to, czego się samemu rzeczywiście doświadczyło. A zatem opisując szewca jako kogoś, kto ma wspomnienia księcia, z góry zakładamy, że jest on księciem. A zatem eksperyment myślowy z góry przyjmuje (begs the question in favor of) psychologiczne kryterium tożsamości osobowej. (257, tłumaczenie znowu moje)

Szczerze mówiąc, nie bardzo rozumiem ten zarzut. Pomijając nieścisłości w powyższym podsumowaniu, kołowość (circularity, petitio principii, begging the question) to coś, co można zarzucać argumentom, nie eksperymentom myślowym. Błąd polega na tym, że ktoś zakłada prawdziwość wniosku argumentu, by uzasadnić którąś z jego przesłanek (szkolny przykład: „Biblia jest prawdziwym Objawieniem Bożym, bo w Biblii wyraźnie jest napisane, że jest ona prawdziwym Objawieniem Bożym”). Oczywiście eksperyment myślowy może okazać się zamaskowanym argumentem. Jednak ani Sorensen, ani chyba żaden z krytyków, o których Sorensen wspomina (z Josephem Butlerem na czele), nie tłumaczy, jak można historię o szewcu z duszą księcia zinterpretować jako argument. Jeśli wnioskiem ma być „Ciało szewca plus dusza księcia to osoba księcia”, to jakie mają być przesłanki i dlaczego uzasadnienie którejś z nich ma zakładać prawdziwość wniosku?

Jasne, że nie da się pamiętać czegoś, czego się nie doświadczyło. To jednak nie znaczy jeszcze, że kryterium biologiczne jest nieistotne dla bycia tą samą osobą. Ani że kryterium psychologiczne jest wystarczające. A to ma być właśnie morał płynący z historii Locke'a, więc chyba trudno mu zarzucać, że kręci się w tej historii w kółko.