Moralna gramatyka i moralna prowizorka

S. Stich: Is Morality an Elegant Machine or a Kludge?, "Journal of Cognition and Culture" 6, 1&2, 2006, 181-189.  

 

Idea wrodzonego zmysłu moralnego pojawiła się, czy może raczej stała się popularna, gdzieś w XVIII wieku – pisali o niej wtedy Hume, Rousseau czy (zapomniany dzisiaj pod tym względem) Adam Smith. Później, kiedy Darwin opracował teorię ewolucji, zaczęto doszukiwać się adaptacyjnego wyjaśnienia dla tego moralnego zmysłu. Jeszcze później, kiedy Chomsky opracował swoją teorię języka, pojawiły się próby robienia analogii między chomskistowskim (tak się mówi, „chomskistowski”?) wyobrażeniem o kompetencji językowej a wyobrażeniem o kompetencji moralnej. Wynikałoby z tej analogii, że ludzie rodzą się z zestawem moralnych reguł, który umożliwia im formułowanie nieskończonej liczby moralnych sądów oraz odróżnianie ich od sądów niedotyczących sfery moralnej.

Urodziła się z tego w końcu pewna psychologiczna wizja, którą Stephen Stich w wyżej podlinkowanym artykule nazywa wizją „eleganckiej maszyny” (mnie się bardziej podoba „moralna gramatyka” i tak będę to dalej nazywał). Stich pisze, że wizja ta opiera się na trzech przekonaniach:

(1) Nasze moralne zdolności są możliwe dzięki zintegrowanemu zestawowi reguł czy zasad, które, tak jak reguły gramatyki, zaprojektowane zostały, by razem bezproblemowo funkcjonować.

(2) Istotne cechy tychże reguł czy zasad są wrodzone, a głębokie różnice w moralnych opiniach można wytłumaczyć tym, że niektóre z wrodzonych moralnych uniwersaliów są dysjunktywne.

(3) Istnienie tych moralnych uniwersaliów ma adaptacyjne wyjaśnienie.

Punkt drugi może brzmieć trochę hermetycznie. Przez „głęboką różnicę” Stich rozumie różnicę, która istniałaby nawet jeśli obie strony sporu znałyby wszystkie fakty i były idealnie racjonalne. W przypadku „dysjunktywnych uniwersaliów” odwołuje się on natomiast do językoznawczego modelu principles and parameters w ramach gramatyki generatywnej. Model ten ma umożliwiać pogodzenie istnienia poważnych różnic między gramatykami różnych języków z teorią wspólnego dla wszystkich języków zestawu gramatycznych reguł. Według niego istnieją tzw. parametry, czyli wrodzone gramatyczne opcje do wyboru, przy czym ich zakres w danym przypadku nie jest wielki (rzadko przekracza dwie). O tym, która z opcji zostanie przyjęta, decyduje doświadczenie, jednak nie dostarcza ono żadnej treści reguły, a tylko „uruchamia” tę regułę lub inną. Kiedy np. dziecko uczy się mówić po polsku, to pod wpływem mówiącego po polsku otoczenia uruchamia się u niego reguła „przyimek przed dopełnieniem”; kiedy uczy się mówić po japońsku, to uruchamia się reguła „przyimek po dopełnieniu”, ale jest to zawsze wybór spośród wrodzonych możliwości. Zwolennicy (2) uważają, że z regułami moralnymi jest podobnie – różne parametry są uruchamiane przez różne środowiska (krąg kulturowy, rodzinę, klasę społeczną itp.) i stąd biorą się głębokie moralne spory.

Powyższy trzypunktowy zestaw stał się może nie ortodoksją, ale bardzo popularnym stanowiskiem w dyskusji na temat empiryczności i ewolucji moralności. Każdy z tych punktów można jednak śmiało kwestionować. Jeśli chodzi o (1), to setki lat filozoficznych prób uporządkowania naszych moralnych intuicji za pomocą jakiejś ogólnej reguły czy reguł nie przyniosły oszałamiających rezultatów. Jeśli chodzi o (2), to skala zróżnicowania moralnych opinii między kulturami i innymi środowiskami, ilość sporów co do tego, co w ogóle uznać za problem moralny i tempo zmian moralnych opinii w ramach jednego środowiska sugerują, że treść moralnych reguł może jednak w większym stopniu pochodzić z doświadczenia. Jeśli chodzi o (3), to najpierw należałoby uściślić o jaki rodzaj adaptacji chodzi – zderza się tu np. teoria doboru krewniaczego z mniej mainstreamową teorią doboru grupowego. Do obu jednak można mieć zastrzeżenia i na ich podstawie uznać, że moralność jest raczej produktem ubocznym zdolności, które wyewoluowały z jakichś innych przyczyn. Wizję moralności, która wyłania się z tego typu zastrzeżeń Stich nazywa „moralną prowizorką” (kludge).

Do wizji „moralnej gramatyki” będzie więc bliżej, jak się rzekło, większości współczesnych filozofów, psychologów i innych badaczy moralności. Takiemu np. Johnowi Rawlsowi, który uważał, że muszą istnieć uniwersalne reguły, które pasują do wszystkich ludzkich moralnych intuicji. Albo takiemu Oliverowi Curry'emu, który pisze o „hume'owsko-darwinowskiej metaetyce”. Z drugiej strony bliżej do „moralnej prowizorki” będzie np. Shaunowi Nicholsowi, który uważa, że moralność bierze się ze zbioru niespójnych intuicji generowanych przez „niesamowicie różnorodny zestaw ukrytych mechanizmów”. Albo takiemu Jesse Prinzowi, który posuwa się do stwierdzenia, że moralność w ogóle nie jest wrodzona.

Mówiąc o konflikcie między tymi dwiema wizjami trzeba jednak pamiętać o dwóch rzeczach. Po pierwsze, żaden z powyższych trzech punktów nie jest sprawą zero-jedynkową, każdy można akceptować w jakimś stopniu. Po drugie, chociaż punkty te są w jakimś stopniu ze sobą powiązane, to można akceptować jedne, a innych nie. Dla mnie np. bardzo podejrzane są (1) i (2), ale już nie (3). Wydaje mi prawdopodobna teoria, według której najpierw wyewoluowały intuicje – nazwijmy je – Kantowskie, a później utylitarystyczne, przy czym jednych z drugimi nie da się w niektórych sytuacjach pogodzić, a to prowadzi do autentycznych, nierozwiązywalnych moralnych dylematów. Co można by nazwać prowizorką wrodzoną.